04-04-2024
Дунё мамлакатларида аҳолини рўйхатга олиш қандай ўтказилган
БМТ Статистика комиссияси Аҳоли масалалари бўйича комиссия билан биргаликда минтақавий статистик конференцияларнинг иштирокида 1950 ва 1960 йиллардаги биринчи Жаҳон аҳоли рўйхатини ўтказиш дастурларини ишлаб чиқди. Тахминан бир вақтнинг ўзида ва ягона тамойил бўйича ўтказиладиган дунёнинг алоҳида штатлари ва ҳудудлари аҳолисини рўйхатга олиш тўплами бўлган Бутунжаҳон аҳоли рўйхатини ўтказиш таклифи шундай амалга оширилди. Таклифнинг ўзи 1897 йилда Халқаро статистика институтининг Санкт-Петербург сессиясида илгари сурилган. Афсуски, Жаҳон аҳолисини рўйхатга олиш ҳеч қачон 1900 ёки 1940 йилларда бўлмаган. Кейинчалик, ҳар ўн йилликнинг бошида Бирлашган Миллатлар Ташкилоти аҳоли ва уй-жойларни рўйхатга олиш бўйича тамойиллар ва тавсияларни, шунингдек, рўйхатга олиш материалларини ишлаб чиқиш учун схема жадвалларини ўз ичига олган махсус ҳужжат чиқаради. Бугунги кунда кўпроқ мамлакатлар ушбу тавсияларга амал қилмоқда. Уларнинг аксарияти ҳар 10 йилда бир марта аҳолини рўйхатга олиш ўтказади .
Шахсан ҳам, Интернетда ҳам, эски маълумотларга кўра, бу тур биринчи марта сайёра миқёсида минг йилликлар бўйида, 1998 йилдан 2002 йилгача ўтказилган. Хусусан, сўнгги аҳолини рўйхатга олиш Буюк Британияда 2001 йил 29 апрелда бўлиб ўтди. Бу 20чи аҳолини рўйхатга олиш бўлиб, у «Мени сананг!» шиори остида ўтказилди. Биринчи марта ўз-ўзини ҳисоблаш усули қўлланилди - агар 1991 йилда тўлдирилган сўровномалар аҳолини рўйхатга олувчилар томонидан тарқатилган ва тўпланган бўлса, 2001 йилда аҳолини рўйхатга олувчилар фақат тўлдирилган анкеталарни фуқароларнинг уйларига этказиб беришган. Фуқароларнинг ўзлари тўлдирилган анкеталарни қайтариб юбориш манзили кўрсатилган конвертда почта орқали бепул юбордилар. Яна бир нарса - Британия ҳукумати 2001 йилги сўровномадан даромадлар ҳақидаги саволни чиқариб ташлашга қарор қилди, бу амалиёт кўрсатганидек, кўплаб фуқароларнинг аҳолини рўйхатга олишда қатнашишдан бош тортишининг асосий сабабидир. Бельгиядаги кампания бизнинг тушунчамиздаги анъанавий аҳолини рўйхатга олишдан ҳам фарқлироқ эди. У эрда сўнгги классик аҳоли рўйхати 1991 йил 1 мартда ва ҳатто ўша пайтда ҳам Миллий реэстр асосида ўтказилди. Ва бу шундай амалга оширилди - Миллий реэстрдан олинган асосий идентификация маълумотлари (исми, фамилияси, манзили) кўрсатилган олдиндан босилган сўровномалар почта орқали аҳоли реэстрида, шунингдек реэстрларда рўйхатга олинган барча шахсларга юборилди. Муниципал маъмуриятларни юритувчи чет эл фуқаролари. Ҳар бир муниципал туман маълум миқдордаги аҳолини рўйхатга олувчиларни (тахминан 275 уй хўжалиги ёки 700 киши учун битта рўйхатга олувчи ҳисобига) жалб қилди, уларнинг вазифаларига фуқароларнинг уйларидан рўйхатга олиш бланкаларини йиғиш киради. 1991 йилги аҳолини рўйхатга олиш натижалари Бельгия Бош вазири ҳузуридаги илмий-техник тадқиқотлар ва маданий фаолият департаменти томонидан ишлаб чиқилган ижтимоий-иқтисодий кўрсаткичлар банкини тузатиш ва марказлаштириш дастури учун асос бўлди. Бошқача қилиб айтганда, 1991 йилдаёқ аҳолини Миллий реэстрдан осонгина аниқлаш мумкин бўлганлиги сабабли , аҳолини рўйхатга олиш тадбирининг ушбу вазифаси ўзининг асосий аҳамиятини йўқотди ва биринчи ўринда мамлакат аҳолисини ижтимоий-иқтисодий контекстда тавсифловчи параметрларни ўрганиш туради. Шунга қарамай, кўпгина Эвропа мамлакатларида, Германия ва Швециядан ташқари, 2000-2002 йиллардаги аҳолини рўйхатга олиш эски қонунлар бўйича ўтказилди. Европа Кенгаши давлатларининг умумий аҳолиси 2001 йил бошида 785 миллион кишини ташкил этди, бу ўтган йилга нисбатан 2 миллион кишига кам. БМТ раундининг воқеаси 2000 йил 1 ноябрдан 15 ноябргача Хитой Халқ Республикасида бўлиб ўтган аҳолини рўйхатга олиш деб ҳисобланиши керак.
Дастлаб, Хитой Халқ Республикаси Давлат статистика бошқармаси аҳолини қайта санашни 10 кун ичида ўтказишни режалаштирган эди, бироқ катта ҳажмдаги ишлар белгиланган муддатни бажаришга имкон бермади ва аҳолини рўйхатга олиш яна беш кунга узайтирилди. 2001 йил март ойида дастлабки натижалар эълон қилинди, унга кўра Хитойда 2000 йил 1 ноябрь соат 0 да умумий аҳоли сони 1,29 миллиард кишини ташкил этди. АҚШда охирги аҳолини рўйхатга олиш 2000 йилда ўтказилган. Штатларда аҳолини рўйхатга олиш кампанияларининг асосий муаммоси аҳолининг паст фаоллиги эди. Аҳолини рўйхатга олишдан бўйин товлаганлик учун жарималар тизими самарасиз эканлигига ишонч ҳосил қилган АҚШ расмийлари бошқа йўлни танладилар - улар аҳолини рўйхатга олиш буджетини 6 баробарга оширдилар ва бу пуллар асосан реклама кампаниясига йўналтирилди. Аҳолини рўйхатга олиш бюроси ушбу кампания учун махсус жамоатчилик билан алоқалар агентлигини тузди. Аҳолини рўйхатга олиш анкеталари мамлакатнинг барча аҳолисига юборилди, улар тўлдирилгандан сўнг Бюрога қайтарилди. Якуний босқичда рўйхатга олиш бланкалари олинмаган аҳолининг уйларига махсус рўйхатга олувчилар келди. Натижада, реклама Интернет, телевидение, радио ва босма оммавий ахборот воситаларида жойлаштирилди ва бу охир-оқибат америкаликларнинг кўпчилигига жавоб беришга имкон берди.
АҚШдаги асосий шиор: «2000 йилги аҳолини рўйхатга олиш - бу сизнинг келажагингиз. Уни бўш қолдирманг». Мутахассислар 2000 йилги Америка аҳолини рўйхатга олишни Иккинчи Жаҳон уруши тугаганидан кейин ўтказилган барча тадқиқотларнинг энг муваффақиятлиси деб ҳисоблашади.
