27-01-2025
Аҳолини рўйхатга олишда анъанавий рўйхатга олиш усули қандай амалга оширилади.
Анъанавий рўйхатга олиш деганда, маълум бир мамлакат ҳудуди ёки унинг аниқ белгиланган қисмида барча шахслар ва уй-жой фондини маълум бир вақтда тавсифловчи демографик, иқтисодий ва ижтимоий маълумотларни тўплаш (жойларда ёппасига рўйхатга олиш орқали), қайта ишлаш, баҳолаш, таҳлил қилиш ва тарқатиш жараёни тушунилади. Рўйхатга олиш бевосита ҳисоб-китоб санаси (рўйхатга олиш санаси) билан боғлиқ белгиланган чекланган вақт оралиғида ўтказилади. Маълумотлар, одатда, қоғоз саволнома ёки борган сари кўпроқ ишлатилаётган электрон шаклдаги рўйхатга олиш варақалари орқали ёки хавфсиз онлайн уланиш воситасида маълумотларни узатиш орқали қайд этилади.
Рўйхатга олишнинг иккита асосий усули мавжуд:
а) маълумотларни тўғридан-тўғри рўйхатга олувчи томонидан қайд этиш; ёки
б) уй хўжаликлари аъзолари мустақил равишда сўровномани тўлдириши (ўз-ўзини рўйхатга олиш).
Сўров усулида ҳар бир шахс тўғрисидаги маълумотлар (аҳоли рўйхатга олиш доирасида) ва ҳар бир уй-жойларнинг комплекси ҳақида маълумотлар (уй-жой фондини рўйхатга олиш доирасида) бир вақтлилик ва умумийлик тамойилларига риоя қилган ҳолда, қисқа ва ўрнатилган вақт оралиғида ўзи учун белгилаб берилган расмий участка доирасида рўйхатга олиш бўлими ходимлари томонидан йиғилади ва рўйхатга олиш саволнома варағига киритилади. Ўз-ўзини рўйхатга олиш усулида, гарчи аксарият ҳолларда, рўйхатга олиш варақалари рўйхатга олиш органлари ходимлари томонидан тарқатилиб, тўпланиб ва текширилсада, маълумотларни қайд этиш бўйича асосий масъулият рўйхатга олиш бирлиги доирасида вакил шахс (одатда уй хўжалиги бошлиғи ёки вояга етган катталар) зиммасида бўлади.
Рўйхатга олиш саволнома варақалари почта ёки рўйхатга олувчи орқали етказиб берилиши мумкин. «Кўпроқ анъанавий» рўйхатга олиш шаклида манзиллар рўйхати рўйхатга олувчи томонидан амалга оширилади, у ҳам маълумотларни рўйхатга олишни амалга оширади ёки рўйхатга олиш варақаларини беради, аммо ҳозирги вақтда кўплаб анъанавий рўйхатга олиш жараёнида рўйхатга олиш мақсадлари учун шакллантирилган рўйхатга олиш ишларининг бутун ёки бир қисмини амалга ошириш учун мавжуд манзиллар ёки регистрлардан фойдаланилади. Танланган усул рўйхатга олиш учун манзиллар рўйхати почта манзилларининг расмий рўйхати асосида шакллантириладими ёки Миллий статистика институтининг (МСИ) манзиллар бўйича ўз маълумотлар базасига эга эканлигига боғлиқ бўлади. Бу, шунингдек, рўйхатнинг сифатига боғлиқ бўлиши мумкин; улар тўлиқ бўлмаслиги ёки мамлакатнинг айрим ҳудудларини қамраб олмаслиги мумкин.
Рўйхатга олиш саволнома варақаларини тарқатиш учун почта хизматларидан фақатгина тўлиқ, янгиланган ва умуммиллий мувофиқлаштирилган манзиллар рўйхати мавжуд ёки тузилиши мумкин бўлган ҳолларда фойдаланиш мумкин. Илгари анъанавий аҳолини рўйхатга олишни ўтказиш олдида турган жиддий муаммо мамлакатда турли мақсадлар учун тузилган ҳар хил манзил рўйхатлари мавжудлигини ҳисобга олган ҳолда, мамлакат ҳудудидаги барча манзилларни қамраб олиш масаласи ҳисобланган. Шу сабабларга кўра, айрим ҳолларда рўйхатга олиш ишлари олиб бориладиган жойларда манзиллар рўйхатини текшириш ўтказилади. Бироқ, бундай операция қимматга тушади, шунинг учун унинг бажарилиши билан боғлиқ харажатлар ва фойдаларни таҳлил қилиш муҳимдир. Бошқа ҳолларда, манзилларни текшириш ўрнига, электрон почта орқали хат-хабарларни етказиб беришдан кўра, рўйхатга олувчилар томонидан янги манзилларни рўйхатга олиш афзалроқдир.
Агар манзиллар рўйхатининг сифати почта орқали хат-хабарларни жўнатиш учун қониқарсиз деб топилса, уларни етказиб бериш рўйхатга олувчи ходимлар томонидан амалга оширилиши керак. Манзиллар рўйхати мавжуд бўлган ҳолатда, ундан фойдаланишнинг аниқ усулини аниқлаш керак. Мумкин бўлган вариантлар қуйидагилардир: рўйхатни рад этиш; рўйхатга олиш ишларини бажаришдан олдин манзилларни текшириш ёки рўйхатга олувчиларга рўйхатга олиш варақаларини тарқатиш вақтида рўйхатни янгилаш вазифасини юклаган ҳолда уни топшириш. Бундан ташқари, ташқи пудратчилик шарти асосида расмий почта хизматига етказиб бериш тартиби ҳам кўриб чиқилиши мумкин.
Рўйхатга олиш варақалари рўйхатга олувчилар томонидан тўпланиши, почта орқали жўнатилиши, респондентлар томонидан муайян ташкилотга қайтарилиши (МСИ ўзи ёки маҳаллий ҳокимият органида йиғиш пункти) ёки Интернет онлайн каналлар орқали маълумот тўплашда узатилиши мумкин. Ушбу етказиб бериш ва йиғиш усуллари анъанавий усуллар доирасида вазиятга қараб қўлланилиши мумкин. Баъзи мамлакатларда ўз-ўзини рўйхатга олиш усули почта орқали рўйхатга олиш саволномаларини жўнатиш ва қайтариб олишни (ёки фақат жўнатишни) назарда тутади.
Почта орқали жўнатиш ва қабул қилиш тартиби алоҳида ёки рўйхатга олиш органларининг ходими томонидан амалга ошириладиган жойда текшириш билан биргаликда ишлатилиши мумкин.
